foto: Artur Cyruk

Początki osadnictwa żydowskiego w Lipsku przypadają na pierwszą połowę XVII wieku. W 1643 roku król Władysław IV nadał lipskim Żydom przywileje, które w dniu 15 marca 1679 r. potwierdził Jan III Sobieski. Zapisy te gwarantowały Żydom między innymi prawo wzniesienia synagogi, posiadania kramów oraz jatek, produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych. W 1680 roku w osadzie odnotowano obecność dziesięciu Żydów. Na przestrzeni dziejów liczba Żydów w Lipsku ulegała wahaniom, jednak nigdy - w odróżnieniu od innych miasta - społeczność ta nie stanowiła większości wszystkich mieszkańców. W 1799 roku w miejscowości żyło 171 osób narodowości żydowskiej (19,5% całej populacji Lipska); w 1820 roku - 264 osób; w 1860 roku - 464 osób (26,8%). Na początku XX wieku liczebność tej grupy sięgnęła zenitu - w Lipsku było wtedy 510 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 32,6% wszystkich mieszkańców. Pierwsza wojna światowa i późniejszy kryzys gospodarczy przyczyniły się do zmniejszenia liczby Żydów. Wielu z nich zapewne wyemigrowało do innych krajów w poszukiwaniu lepszych perspektyw. W spisie powszechnym z 1921 roku już tylko 87 mieszkańców Lipska deklarowało żydowskie korzenie. Kres istnienia lipskiego sztetl przyniosła druga wojna światowa. W 1941 roku hitlerowcy deportowali wszystkich Żydów do getta w Grodnie, skąd później trafili do obozów zagłady.

Dziś jednym z materialnych śladów obecności Żydów w Lipsku jest niewielki cmentarz, położony przy polnej drodze, na północny wschód od miejscowości, widoczny z daleka jako kępa drzew. Nekropolia została założona prawdopodobnie w XVIII wieku, jej powierzchnia wynosi około pół hektara. Dawne granice są częściowo czytelne dzięki reliktom ziemnego obwałowania. W wyniku zniszczeń do dziś zachowały się nieliczne nagrobki, wykonane w większości z nieobrobionych kamieni granitowych. Na skraju nekropolii wzniesiono pomnik, na którym wyryto napis o treści: "Żydom lipskim - mieszkańcy".

tekst: K. Bielawski
Bibliografia: E. Anuszkiewicz "Żydzi nad Biebrzą"